نگاهی گذرا به سیمای روستاهای ایران گویای تنوع بسیار در میان آنهاست. در جایی روستا بافت به هم پیچیده ای از خانه هائی است که به صورت پلکانی بر دامنه شیب کوه قرار گرفته اند. این نوع روستاها را اغلب در مناطق کوهستانی می بینیم. در جای دیگر خانه های روستا در دل کوه ها کنده شده و خطوط ارتباطی دشوار و پیچیده ای آنها را به یکدیگر مربوط می سازد، چون روستای کندوان در آذربایجان و میمند در کرمان… در جای دیگر، روستا قلعه دفاعی مستحکم برج و بارو داری است که خانه ها در درون آن به هم تنیده شده اند. این نوع روستاها را در نواحی مرکزی ایران و در میان دشت ها مشاهده می کنیم؛ در ناحیه ای دیگر از ایران، روستا مجموعه ای از خانه های منفرد است که در میان کشتزارها پراکنده شده اند. نمونه این روستاها در نواحی ساحلی دریای خزر به وفور مشاهده می شود.
سقف و بام ساختمان های روستاها نیز در هر یک از نواحی ایران با ناحیه دیگر آن متفاوت است؛ در جائی بام های خانه ها یا گنبدی است و یا گهواره ای (طاق آهنگ)، ساخته شده از خشت و گل و پوشیده شده از اندود کاهگل، چون نواحی مرکزی و دشتی و حاشیه های کویر. در جائی دیگر سقف ها تیر پوش، مستوی و پوشیده از کاهگل است مثل اکثر جاهای ایران که تنوع مصالح امکان اجرای هر نوع فنی را فراهم می کند؛ و در جای دیگر سقف ها شیبدار، تخته پوش، سفال پوش، گالی پوش کولش پوش و غیره است. این نوع خانه ها را اکثراً در نقاط جنگلی و پرباران مثل نواحی جنگل های شمال و غرب ایران می بینیم.
دیوارها و جداکننده های ساختما ن های روستاهای نواحی گوناگون ایران نیز از تنوع خاصی برخوردارند؛ در جائی دیوارها خشتی و قطور با ملات گل است، در جائی دیوارها سنگی هستند با ملات یا بدون ملات و خشکه چین؛ در جائی دیوارها را شبکه ای از تیرهای نازک تشکیل می دهند و بین آنها با–ِگل پر می شود؛ در جائی دیگر دیوارها از تیرهای قطور روی هم سوار شده تشکیل می گردند.
در طرح و شکل کلی خانه ها و واحدهای ساختمانی روستاهای نواحی متفاوت ایران نیز با چنین تنوعی رو در رو هستیم؛ در جائی ساختار باز حاکم است و خانه ها عیان و در دید عام و در جائی دیگر ساختار بسته به کل روستا سایه انداخته و خانه ها در درون چهار دیواری حیاط ها محصور هستند و همه چیز از نظرها پنهان است. در جائی طرح کلی خانه بسیار ساده است و از دو یا سه اتاق مستطیلی تشکیل شده که به هم تکیه داده اند؛ در جای دیگر فضاهای خانه به گرد یک حیاط مرکزی حلقه زده و احیاناً در دو طبقه قرار گرفته اند؛ در جائی دیگر محوطه خانه بیشتر به قطعه ای از بیابان می ماند که احیاناً با دیواری کوتاه و چینه ای محصور شده و فضاهای خانه ظاهراً به طور نامنظم و جدا از هم در بخش هائی از این محوطه سر برافراشته اند.