سید اسماعیل جرجانی ملقب به زین الدین (یا شرف الدین) در سال 433 هجری قمری (1041/2 میلادی) در گرگان متولد شد و در سال 531 هجری قمری (1136/7 میلادی) در مرو وفات یافت. او از سادات اصفهان وکنیه وی ابو الفتح (یا ابوالفضائل یا ابوابراهیم) بود. جرجانی در زادگاه خود علوم مقدماتی را آموخت و به تحصیل طب پرداخت. گرگان در آن زمان یکی از کانون های مهم پزشکی و سایر دانش های ایران بود. او مدتی نیز در طبرستان زیست. سپس به خراسان رفت و مدتی در نیشابور اقامت کرد و در آنجا به خدمت ابن ابی صادق از شاگردان برجسته ابن سینا رسید و بدین جهت یکی از شاگردان باواسطه ابن سینا محسوب می شود. از نوشته های وی در بحث بیماری های چشم در کتاب ذخیره خوارزمشاهی چنین برمی آید که مدتی نیز در خدمت استاد احمد فرّخ بوده است. او در سال 504 هجری قمری به خوارزم رفت و در این شهر در خدمت قطب الدین محمدبن انوشتکین اولین پادشاه سلسله خوارزمشاهیان و پسرش علاءالدوله اتسز طبابت می کرد. جرجانی تا آخر عمر در مرو زندگی کرد و مدتی در این شهر به تدریس علم طب پرداخت. وی با سلطان سنجر معاصر بود و این سلطان، توجه خاصی به او داشت.
با ظهور جرجانی و ارائه چهارکتاب ارزنده طبی به زبان فارسی، دوران تجدّد طب ایرانی شروع شد. لازم به ذکر است که قبل از ظهور جرجانی، برخی از اطبّاء و حکماء، معدودی ازکتب خود را به زبان فارسی نگاشته بودند، اما این حکیم گرانقدر بیشتر تألیفات خود را به زبان پارسی و با انشایی کم نظیر به رشته تحریر درآورد. او در نگارش کتب خود از تألیفات دانشمندان قبلی الهام گرفت، اما علاوه بر بیان اصطلاحات علمی و طبی به زبان مادری، اضافاتی بسیار ارزنده را در آنها (به ویژه ذخیره خوارزمشاهی) ارائه کرد. همچنین از قرن ششم هجری به بعد، بیشتر کتاب های طبی و داروسازی مانند «تحفه حکیم مؤمن» تألیف محمد مؤمن تنکابنی طبیب شاه سلیمان صفوی و «مخزن الادویه» و «مجمع الجوامع» تألیف میرمحمدحسین عقیلی خراسانی از کتاب ذخیره تأثیر گرفتند. بیهقی، نویسنده تتمه صوان الحکمه نخستین کسی است که از جرجانی یاد کرده است. او در سال 531 سید اسماعیل را که نزدیک به پایان زندگی بوده در سرخس دیدار کرده، وی را زنده کننده پزشکی دانسته، وارستگی و دانش او را ستوده، رساله ای در اخلاق از آن بزرگ مرد آورده و کتاب خود را بدان مزیّن و ختم کرده است.
علامه دهخدا نیز با زیبایی هرچه تمام تر از مقام علمی و اخلاقی او تجلیل می کند و او را مُقنّن قانون و تجدیدکننده رسوم طبی و در تمام اجزای طب از نظری و عملی فایق و در تدبیر و درمان، ماهر و متبحر می داند. علامه بیان می دارد که سید اسماعیل در سایر علوم و فنون مانند علوم عربی و ادبی نیز متبحر و در فقه، حدیث و تصوف از برجستگان بوده و استاد او در علم حدیث، شیخ اجلّ ابوالقاسم قشیری بوده است.
ذخیره خوارزمشاهی که یکی ازطولانی ترین و مشروح ترین کتب طبی پارسی و حاوی حدود 700000 کلمه است، در مدتی کوتاه شهرت یافت. جرجانی در ابتدای کتاب به توصیف شرایط آب و هوایی و بیماری های رایج محل زندگی خود می پردازد و دلیل نگارش آن را نبودن نوشتاری مشابه بیان کرده و ذکر می کند که هیچ کتابی نیست که طبیب را از کتب دیگر مستغنی سازد. بنابراین کتابی تألیف کرده که طبیب با وجود آن در هیچ زمینه ای به سایر کتب محتاج نباشد.نظامی عَروضی در کتاب «چهارمقاله»، ذخیره را یکی از کتب بسائط و در زمره «سِتّه عَشَر»َ جالینوس، «حاوی» زکریای رازی، «کامل الصناعه» یا «قانون» بوعلی سینا می شمارد. این کتاب یک دوره کامل طب نظری و طب عملی و دایره المعارف پزشکی به فارسی است که به سه زبان اردو، عبری و ترکی ترجمه شده و شامل نه کتاب و یک باب در بیان ادویه مفرده است.
کتاب نخست شامل تعریف علم طب و بیان منفعت آن، تشریح و نحوه عملکرد بدن و اعضای آن، عناصر و اخلاط چهارگانه، مزاج ها و حالات مختلف آنها. کتاب دوم شامل تعریف تندرستی و بیماری و انواع بیماری ها و علائم و علل آنها، بررسی نبض و ادرار و مدفوع و سایر فضولات بدن. کتاب سوم دربردارنده تدابیر لازم برای حفظ تندرستی، بررسی وضعیت آب و هوا و محل سکونت و خوردنی ها و نوشیدنی ها و خواب و بیداری و حرکت و سکون، عطرها وریاحین و روغن ها، تدبیر قی کردن و داروی مسهل خوردن و فصد و حجامت و زالو و حقنه[1] و شیاف، تدبیر اعراض نفسانی مانند شادی و غم و تدبیر پروردن اطفال و پیرن و مسافران. کتاب چهارم شامل شناخت علائم بیماری ها و زمان بروز بحران در آنها. کتاب پنجم حاوی مطالب مربوط به تب و علل و علامات و انواع آن و معالجه آنها. کتاب ششم شامل درمان بیماری های فرق سر تا ناخن پا. کتاب هفتم در بیان ورم ها و زخم ها و نحوه شکافتن و داغ کردن، درمان شکستگی و زخم و اندام تباه شده. کتاب هشتم در بیان زینت یعنی راه های پاکیزگی و آراستگی ظاهر پوست. کتاب نهم شامل زهرها و بیان پادزهرها. کتاب دهم حاوی مطالب مربوط به داروشناسی.
حکیم جرجانی قبل از نگارش ذخیره، قانون ابن سینا را به فارسی ترجمه کرده بود و شاید این کار بزرگ، نخستین گام برای نوشتن این کتاب سترگ بود. او پس از ذخیره، کتاب «خُفی عَلایی» را به امر آتسز خوارزمشاه تألیف کرد تا راهنمایی مختصر باشد و همیشه بتوان آن را به همراه داشت. این کتاب در اندازه ای تهیه شدکه در داخل چکمه جای گیرد و در سفر و حضر به کار آید و به این دلیل بدین نام نامیده شد. خفی علایی هم مانند ذخیره در زمان مؤلف و پس از او شهرتی بسزا داشت. این کتاب مانند «منصوری» رازی یک دوره مختصر علم طب و شامل بهداشت و درمان های فوری است و نسبت «خفی» به «ذخیره» مشابه نسبت «منصوری» به «حاوی» می باشد. کتاب مشهور «اَغراض الطبّیه و المباحث العَلائیه» نیز از مؤلفات حکیم است که به درخواست صاحب بن محمد بخاری وزیر علاءالدوله آتسزتألیف شده است. این کتاب از لحاظ حجم بین ذخیره و خفی علایی قرار دارد و شامل پنج بخش است. جرجانی در ذخیره و اغراض پس از ذکر نظریات بزرگان پیشین، نتیجه گیری کرده و به بهترین و صحیح ترین وجه ممکن، موضوع را بیان کرده و آنجا که ضروری بوده، خود اظهارنظر نموده است. وی در این دو کتاب به تجربه ها و کشف های خود نیز اشاره می کند (مانند نخستین گزارش بیماری سالک، درمان تب نوبه با معجون ابداعی، اولین مورد کاربرد گچ در درمان جراحت ها، اشاره به داروهای آزموده شده).
کتاب یادگار نیز از تألیفات سید اسماعیل و شامل بیان بیماری ها و داروسازی بوده و مورد استفاده اطباء قرار می گرفته است. این پزشک گرانقدر علاوه بر کتب مذکور تألیفات دیگری نیز دارد که عبارتند از: ترجمه عربی ذخیره، التذکره الاشرفیه فی الصناعه الطبیه، زبده الطب، تدبیر یوم و لیله، الطب الملوکی، الرد علی الفلاسفه، کتاب فی القیاس، کتاب المنبه و کتابی در حکمت. سید اسماعیل که از پزشکان بزرگ و عالی مقام قرن ششم هجری و هم تراز ابن سیناست علاوه بر معالجه بیماری ها در تشخیص آنها هم حاذق بوده و از مشاهدات آزمایشگاهی نیز کمک می گرفته است به طوری که بخش عمده ای از کتاب ذخیره خوارزمشاهی به بررسی نمونه های انسانی مانند خون، ادرار، مدفوع و سایر مایعات بدن اختصاص دارد. با وجود فضایل بیشماری که برای این پزشک مسلمان ایرانی برشمرده شد، هنوز هم بسیاری از ایرانیان او و کتب ارزنده و فاخرش را نمی شناسند. البته اقدامات انجام شده در جهت شناسایی و معرفی این حکیم فرزانه، ارزشمند و قابل تقدیر است (مانند نام گذاری سی ام فروردین به عنوان روز بزرگداشت حکیم جرجانی و مزیّن نمودن جایزه پزشک برتر با نام سید اسماعیل جرجانی و نام گذاری برخی از تشکل ها و بیمارستان ها با نام ایشان)، اما هنوز هم حق وی به طور کامل ادا نشده است.