یاد خدا از زیباترین و بهترین جلوه های عبودیّت و اساسی ترین و بنیادی ترین طریق بندگی و سلوک الی الله است. اگر یاد خدا در رفتار و زندگی آدمی طلوع کند، آثار ارزشمندی از خود به جای می گذارد؛ همچنان که غفلت از آن نیز سبب بروز آثار زیانباری می گردد. قرآن، چه زیبا می فرماید: «یَا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تُلهِکُم أموَالُکُم وَلاَ أولاَدُکُم عَن ذِکرِ اللهِ وَ مَن یَفعَل ذلِکَ فَأولئِکَ هُم الخَاسِرُونَ؛ (9/ منافقون) ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال و اولادتان شما را از یاد خدا غافل نکند؛ که هرکس چنین کند، زیانکار است».
امام صادق (ع) می فرماید: « هر چیزی حدی دارد که در آن جا به پایان می رسد مگر یاد خدا که حدی پایان پذیر ندارد. خداوند عزوجل فرایض را واجب کرد و هر که آن ها را به جای آورد، همان حد آن هاست… مگر ذکر، که خدای عزوجل به اندک آن، رضایت نداده و حدی که در آن جا، پایان پذیرد، برایش قرار نداده است، سپس این آیه را تلاوت کرد: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً (42/ احراب)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را، بسیار یاد کنید و بامدادان و شامگاهان او را تسبیح گویید».
‘ذکر’ در لغت به معنای «یاد کردن» است، خواه با زبان باشد یا با قلب یا هر دو، خواه بعد از نسیان باشد یا در ادامه ذکر، و نیز « الذکر» به معنای «حفظ شیء» است و خلاف نسیان می باشد. اهل لغت در تعریف ذکر گفته اند: «الذکر جری الشی علی لسانک؛ ذکر جاری کردن چیزی بر زبان است. راغب اصفهانی ذکر را به دو نوع لفظی و قلبی، تقسیم کرده، می گوید: ذکر لفظی و قلبی، همان گونه که به تنهایی و جدای از هم، امکان وقوع دارد، به صورت همزمان نیز ممکن است محقق شود؛ به گونه ای که قلب و باطن انسان ذاکر، در حین جاری کردن الفاظ و کلمات، معانی و پیام الفاظ و اذکار را نیز به خوبی دریافت نموده متوجه شود.
دلایل عقلی و منطقی که انسان را به خدا می رساند، همان یاد خدا و نقطه مقابل غفلت است و ذکر خدا عبارتست از ‘یاد کردن خدا، قلبی و زبانی و توجه به خدا به طوری که انسان را از انجام گناه بازدارد و نه فقط یادآوری به زبان (یادآوری عملی)’ چنانکه امام صادق (ع) می فرماید: «… ذکر بدین معنی است که وقتی با چیزی، مواجه می شوی که خدای متعال به آن، امر کرده است، آن را انجام دهی و اگر نهی کرده از آن دوری نمایی». بنابراین می توان گفت حقیقت ذکر عبارت است از توجه قلبی انسان به ساحت قدس الهی و توجه کاملِ تمامیِ وجود آدمی به ذات احدیت. اطلاقِ یاد خدا به ذکر لفظی و زبانی از آن جهت است که ذکر لفظی از آثار ذکر قلبی است؛ وقتی دل مشغول یاد خدا و ذکر الهی است، زبان نیز بیانگر آن اشتغال قلبی می شود؛ و گرنه ذکر حقیقی همان ذکر قلبی و توجه دل به سوی پروردگار جهانیان است.
مراتب ذکر
مصادیق ‘ذکر’ در قرآن کریم
ضرورت توجه به کمیّت و کیفیت ذکر
چند نکته درباره ذکر
ذکر و عبادت
ذکر و شکر
ذکر و فکر
ذکر و مفاهیم معنوی- تربیتی اسلام
ذکر و به دست آوردن فضایل اخلاقی
آثار یاد خدا
آرامش قلب
بصیرت و بینایی
نورانیت دل
دوری از خودبیگانگی
ایمنی از نفاق
پایداری و پیروزی
رعایت احکام الهی
توجه خداوند به انسان ذاکر
خشیت و ترس از خدا
بخشش گناهان
افزایش هدایت
وارستگی از لذات مادی
زمینه سازی توبه
آثار اِعراض از یاد خدا
خود فراموشى
زندگى مشقت بار و نابینایى در آخرت
سلطه شیطان
و…