چنانکه بر استادان فضل و هنر و نقادان شعر و ادب آشکار است، تطبیق و نقد کتاب های بلاغی (بیان) کاری بس دشوار و طاقت فرسا است، عزمی چون کوه راسخ، دانش و اطلاعی ژرف و استقصایی کامل می بایست، تا راه به سر منزل مقصود برسد، در حقیقت کتاب های بلاغی از لحاظ کمیت و کیفیت آتش شوق تشنگان علوم ادبی را فرو گذار نیستند. با این همه این بنده با همه قلّت مایهی علمی به قدر وسع و همت خویش کوشید تا مگر زنگی از این آیینه بزداید و با آنکه به ظاهر، مهّم خویش را تعهد کرده، باز با کمال شرمندگی معترف استکه دستی کوتاه دارد و خرما بر نخیل است. چیزی که هست این حقیر تا آنجا که توانست از پرسش ننگ نداشت و از کوشش و طلب باز ننشست تا آنچه را که گرد می آورد با همهی بی مقداری، ارزش یک بار خواندن بیابد و این سخن بیهقی که «هیچ نوشته نیست که به یک بار خواندن نیرزد» مرا دل داد تا دامن همت بر کمر زده و این مهم را در پیش گیرم.
در کتب بلاغی و نیز از اساتید محترم راهنما هر جا سخنی و نکته ای یافتم غنیمت دانسته و بر این نوشته افزودم و هر جا به مطلبی بر خوردم که رابطه ای با سخن داشت یا ابهامی را برطرف و مشکلی را حل می نمود گرد آوردم و با کمی مایهی خویش وجیزه ای فراهم ساخته که در معرض قضاوت و ترازوی نقد و بررسی اساتید بزرگوار قرار گرفته است و در حقیقت قصید تی است که مطلعش عذر تقصیر و شاه بیتش نقد و بررسی مطالب و مخلصش امید بخشش است.
رساله ی حاضر در شش فصل تدوین شده و روش کار در آن به صورت کتابخانه ای بوده است. فصل اول: مقدمه، که در آن زیباشناسی را از دیدگاه زبانشناسی باز کاویده، سپس به پیشینهی مطالعات ادبی و ضرورت تطبیق و نقد کتاب های بلاغی پرداخته ایم. فصل دوم: تشبیه، که با مقدمه ای مختصردر بارهی تشبیه آغاز و سپس به تطبیق و نقد بررسی تعاریف و شاهد
مثال ها در بخش های مختلف تشبیه پرداخته و سر انجام با ارائه نمودار هایی وجه شبه را مورد بررسی قرار داده ایم. فصل سوم: مجاز، ابتدا مقدمه ای در مورد مجاز و بعد به نقد و بررسی تعاریف و شاهد مثال ها پرداخته در پایان با ارائهی نمودار نقاط ضعف و قوت کتاب های بلاغی را در بخش مجاز نمایانده ایم. فصل چهارم: استعاره، که طبق روش معمول در این رساله ابتدا مقدمه ای در مورد استعاره، سپس به بخش های مختلف استعاره پرداخته ، تعایف و شاهد مثال ها را نیز با یکدیگر تطبیق و مورد نقد و بررسی قرار داده ایم سرانجام با ارائهی نمودارهایی نقاط ضعف و قوت بررسی استعاره را در کتب بلاغی مورد بررسی قرار داده ایم. فصل پنجم: کنایه، مطابق معمول، با مقدمه ای در مورد کنایه آغاز و سپس به نقد و بررسی تعایف و شاهد مثال ها پرداخته و سر انجام با ارائه نمودارهایی به تشریح کنایه و بخش های مختلف آن پرداخته ایم. فصل ششم: ایستایی در کتب بلاغی، که طی جستاری در « سی » کتاب بلاغی (بیان) موارد تقلید و ابتکار آنان مورد بررسی قرار گرفته است.
در گسترهی زبان و ادب فارسی، در زمینه ی بلاغت، آثار فراوانی پدید آمده است. اگر چه آثاری چون ترجمان البلاغه، حدائق السحر، المعجم، کنزالفواید، معیارجمالی، حقایق الحدایق و… مجموعهای از رساله هایی را تشکیل می دهند که در این زمینه، برای ما بازمانده است -علی رغم تلاش های مؤلفان- تحول جدی در این فن روی نداده است در نیم قرن اخیر، در این باب، مطالبی جسته وگریخته نوشته شده، که البتّه تغییری در اصول آنها مشاهده نمیشود. هیچکدام از این کتاب ها در تدوین و تبویب و اصول مطالب، طرح نو و ابتکاری از خود نشان نداده اند. در بعضی از کتابها نیز اشتباهات بسیاری که نتیجه عدم دقت و توجه در ارائه مفاهیم و معانی است مشهود است، تاجایی که غلط های فاحش زیباشناسی عیناً تکرار شده است. به علاوه مقایسه ی اجمالی کتاب های بلاغی نظرخواننده را به تناقض و اختلاف نظر در تعاریف و ارائه ی شواهد و نیز ایستایی و تقلید معطوف می دارد. بر همین اساس تطبیق و نقد کتابهای بلاغی امری بسیار ضروری است تا هم بلاغت دوستان را سودمند افتد و هم بلاغت پژوهان را از سردرگمی برهاند. از میان کتاب هایی که در دوران اخیر در باب بلاغت و صور خیال تألیف شده است، می توان به کتاب های معانی بیان همایی، تجلیل، کزازی، شمیسا، علوی مقدم و اشرف زاده اشاره کرد که همراه با کتاب های، هنجار گفتار و معالم البلاغه در این رساله به تطبیق و نقد و بررسی بخش« بیان » آنها خواهیم پرداخت.
پیشگفتار
1-1- مقدمه. 1
1-2- زیبایی شعر. 3
1-2- 1- زیبایی برونی.. 5
1-2-1-1- زیبایی زبان. 6
1-2-1-1-1- آواها 6
1-2-1-1-2- واژگان. 6
1-2-1-1-3- ترکیب ها 7
1-2-1-1-3-1 واژه های ترکیبی.. 7
1-2-1-1-3-2- گروه های واژگانی.. 7
1-2-1-1-4- نحو. 8
1-2-1-2- زیبایی موسیقیایی.. 9
1-2-1-2-1- موسیقی بیرونی (وزن) 9
1-2-1-2-2- موسیقی کناری(قافیه وردیف) 9
1-2-1-2-3- موسیقی درونی.. 9
1-2-1-2-4- موسیقی معنوی.. 9
1-2-1-3- زیبایی تخیل.. 10
1-2-1-3- زیبای درونی(محتوا). 10
1-2-2-1 عاطفه. 10
1-2-2-2- اندیشه…11
1-2-2-3- معنی…11
1-2-3- زیبایی حاصل ازهماهنگی.. 12
1-3- پیشینه مطالعات ادبی.. 13
1-3-1- پیشینه فنون بلاغت… 14
1-3-1-1- رساله های عربی.. 14
1-3-1-1- رساله های فارسی 19
1-4- ضرورت نقد فنّ بیان و اصلاح تعریفات واصطلاحات آن. 20
1-4-1- بررسی اجمالی علم « بیان» و بعضی تألیفات معاصرین.. 21
2-1- مقدمه ای درباره تشبیه. 28
2-2- انواع تشبیه به اعتبارتعدد طرفین.. 29
2-2-1- تشبیه ملفوف… 30
2-2-2- تشبیه مفروق.. 30
2-2-3- تشبیه جمع. 30
2-2-4- تشبیه تسویه. 31
2-2-5- تشبیه معکوس یا مقلوب.. 31
2-2-6- تشبیه مضمر. 32
2-2-7- تشبیه مشروط.. 32
2-2-8- تشبیه تفضیل.. 33
2-2-8-1- شاهد مثالهای قابل تأمل.. 33
2-3- اقسام تشبیه به اعتبار مفرد ومرکب… 33
2-3-1 تشبیه مقید. 37
2-3-2شاهدمثالهای قابل تأمل.. 38
2-4- اقسام تشبیه به اعتبار طرفین.. 48
2-4-1- تشبیه حسی وعقلی.. 48
2-4-1-1 تشبیه وهمی: 49
2-4-1-2 وجدانیات.. 51
2-4-1-3 عقلیات صرفه. 52
2-4-1-4 شاهدمثالهای قابل تأمل.. 53
2-5- وجه شبه. 56
2-5-1 تشبیه به اعتبار وجه شبه. 61
2-5-1-1 وجه شبه تحقیقی.. 61
2-5-1-2 وجه شبه تخییلی.. 61
2-5-1-3 وجه شبه واحد (مفرد) 61
2-5-1-4 وجه شبه متعدد. 61
2-5-1-5 وجه شبه حسی.. 62
2-5-1-6 مجمل.. 62
2-5-1-7 مفصل.. 62
2-5-1-8 تشبیه قریب (قریب مبتذل) 63
2-5-1-9 تشبیه بعید و غریب… 63
عنوان صفحه 2-5-1-10 شاهد مثال قابل تأمل در « تشبیه بعید» 63
2-6 تشبیه تمثیل.. 63
2-7 وجه شبه دوگانه یا صنعت استخدام. 66
2-8 وجه شبه تأویلی.. 67
2-9 شاهدمثالهای قابل تأمل وجه شبه. 67
2-10 تقسیم بندی وجه شبه در کتب بلاغی مورد تحقیق. 74
2-1-7- اغراض(فوائد)تشبیه. 76
2-1-7-1- بیان امکان مشبه. 76
2-1-7-2- بیان حال مشبه. 77
2-1-7-3- بیان مقدار حال مشبه: درقوت وضعف وزیاده ونقصان. 77
2-1-7-4- آنکه غرض تمکن وخاطرنشان شدن مشبه باشد…77
2-1-7-5- تقریرحال مشبه وتثبیت آن درذهن شنونده 77
2-1-7-6- جای دادن حال ماننده دریادشنونده 78
2-1-7-7- مدح مشبه. 78
2-1-7-8- تحسین وتعظیم مشبه. 78
2-1-7-9- تقبیح مشبه درنظرسامع. 78
2-1-7-10- استطراف… 79
2-1-7-11- تشابه. 79
2-1-7-12- اندرز و ارشاد. 79
2-1-7-13- مفاخره 80
3-1- مقدمه ای درمورد مجاز. 81
3-1-1-ایجاز و مجاز. 87
3-1-2- ایجاز حذف و قصر. 88
3-1-3- بلاغت مجاز. 88
3-1-4- پهنه مجاز. 89
3-1-5- حذف و مجاز. 89
3-2- انواع علاقه های موجود درکتابهای بلاغی.. 93
3-2-1- علاقه کلیت و جزئیت… 93
3-2- 2- علاقه سببیت یا علت و معلول. 93
3-2- 3- علاقه ملازمه. 93
3-2- 4- علاقه ما کان و ما یکون. 93
3-2- 5-علاقه مجاورت.. 94
3-2- 6- علاقه اشتقاق.. 94
3-2- 7- علاقه حال و محل یا ظرف و مظروف… 94
3-2- 8- علاقه آلیت… 94
3-2-9- علاقه عموم و خصوص… 94
3-2-10- علاقه اطلاق و تقیید. 95
3-2-11- علاقه مبدلیه. 95
3-2-12- علاقه تضاد. 96
3-2-13-علاقه جنس، (مادیت) 96
3-2-14- علاقه احترام. 96
3-2-15-علاقه قوم و خویشی.. 96
3-2-16- علاقه غلبه. 97
3-2-17- علاقه صفت و موصوف یا مضاف و مضافه الیه. 97
3-2-18-شاهدمثالهای قابل تأمل.. 97
3-3- تقسیم بندی علاقه های مجاز در کتا بهای بلاغی.. 105
3-1-4- تعداد علاقه های موجود در کتابهای بلاغی مورد تحقیق. 105
4-1- مقدمه ای درباره استعاره 106
4-2- انواع استعاره مصرحه. 109
4-2-1- استعاره مصرحه مجرده: 109
4-2-1-1- شاهدمثالهای قابل تأمل.. 110
4-2-2- استعاره مصرحه مرشحه. 113
4-2-2-1- شاهدمثالهای قابل تأمل.. 114
4-2-3- استعاره مطلقه. 118
4-2-3-1- شاهدمثالهای قابل تأمل.. 120
4-3 استعاره مکنیه. 122
4-3-1 شاهدمثال های قابل تأمل.. 129
4-4- اقسام استعاره ازحیث جامع. 134
4-4-1- استعاره قریب وغریب[بعید] 134
4-5 استعاره اصلیه وتبعیه. 135
4-5-1 شاهدمثالهای قابل تأمل.. 136
4-6 استعاره تمثیلیه. 138
4-6-1 نقدی بر تعاریف… 139
4-6-2 نقدوبررسی شاهدمثالها 142
4-7-1 استعاره وفاقیه. 150
4-7-3 شاهدمثالهای قابل تأمل.. 152
4-8 فصل بعد از استعاره 153
4-9 تقسیم بندی استعاره در کتب بلاغی.. 156
5-1- مقدمه ای درموردکنایه. 160
5-1-2- زیباشناسی کنایه. 162
5-1-2-1- دوبعدی بودن کلام. 162
5-1-2-2- تصویرگری زبانی.. 165
5-1-2-3- عینیت بخشیدن به ذهنیت… 166
5-1-2-4- نوعی ابهام. 166
5-1-2-5- ذکرجزء و اراده کل.. 168
5-1-2-6- ایجاز. 169
5-1-2-7- مبالغه واغراق.. 170
5-1-2-8- آشنایی زدایی درکلام. 170
5-1-2-9- نوعی استدلال. 172
5-1-3- تعریف کنایه در کتابهای بلاغی مورد تحقیق. 173
5-1-4- کتابهای بلاغی کنایه از را از حیث مکنی عنه (معنای ظاهری) و مکنی عنه (معنی مقصود) به سه قسمت تقسیم کرده اند. 174
5-1-4- 1- کنایه از موصوف = اسم = ذات: 174
5-1-4- 2- کنایه از صفت… 175
5-1-4- 3- قریب… 175
5-1-4- 4- بعید. 175
5-1-4- 5- کنایه نسبت… 176
5-1-5- انواع کنایه به لحاظ وضوح و خفا یا به اعتبار وسائط وسیاق مطلب را به4 قسم تقسیم کرده اند. 176
5-1-5-1- تلویح.. 176
5-1-5-2- ایماء. 176
5-1-5-3- رمز. 176
5-1-5-4- تعریض… 176
5-1-6-کنایه حسنه. 178
5-1-7- کنایه قبیحه. 178
5-1-8- بخش اوّل: انواع کنایه به اعتبار مکنی عنه. 179
5-1-8- 1- بخش دوم: کنایه به اعتبار وضوح و خفا یا وسائط و سیاق مطلب… 179
5-1-8- 2-بخش سوم: تعریض… 179
5-1-8- 3- بخش چهارم: کنایه به اعتبار فائده و لطافت… 179
5-1-9- شاهدمثالهای قابل تأمل.. 180
5-1-10- تقسیم بندی کنایه در کتب بلاغی مورد نظر. 185
منابع و مآخذ. 209